कृषिमा जैविक विविधिता किन आवश्यक ?

कृषि जैविक विविधता भन्नाले कृषि क्षेत्रमा भएका सम्पूर्ण जाति, प्रजातिहरु (वालीविरुवा र पशुपंक्षी) बिचको अनुवांशिक विविधता भन्ने बुझिन्छ । जैविक विविधताले सम्पूर्ण जिवित वस्तुहरु विचको संख्या, सापेक्षित प्रशस्तता, संरचना एवम तालमेललाई बुझांउछ ।यसले कृषि क्षेत्र सगं सम्बन्धित सम्पूर्ण बालीविरुवा, थल–जलप्राणी, सुक्ष्मजीव, जडिबुटी–बुट्यान, वनपैदावारहरु इत्यादि बिचको समष्टिगत स्वरुपलाई बुझाउछ । जैविक विविधतालाई प्रजातिय, वंशाणुगत र पारिस्थतिक प्रणालीको विविधता गरी तिन वर्गमा बाडिएको छ । कृषि जैविक विविधता, जैविक विविधताको एक उप–समुह हो भन्दा फरक पर्दैन । जैविक विविधता खाद्यान्न, पशुवस्तुको आहार, ईन्धन–उर्जा, जडिबुटी ईत्यादीको प्रमुख श्रोत हुन् । जसलाई मानिसले संरक्षण र पालनपोषण गर्दछ र सट्टामा मानिस संरक्षित र पोषित हुन्छ । कृषि जैविक विविधतालाई मुख्य दुई भागमा बाड्न सकिन्छ । पहिलो, कृषिमा प्रयोग गरिदैं आएका र किसान द्वारा व्यवस्थित गरिएका बालीबिरुवा, वस्तुभाउ र तिनीहरु बिचको विविधतालाई लिन सकिन्छ । दोश्रोमा, तिनै बालीबिरुवा र वस्तुभाउसंग सम्बन्धित वस्तुहरु बिचको विविधितालाई लिन सकिन्छ, जस्तै माटोमा पाईने सुक्ष्मजीवहरु, झारपात–जडिबुटी, शाकाहरी र माशांहारी वस्तुहरु, जसले कुनै न कुनै रुपमा कृषि उत्पादनलाई प्रभाव पारेका हुन्छन् । कृषिको जैविक विविधताले निम्न पक्षहरुलाई समेटेको हुन्छ ।

श्रोतः slow food international/slow Europe 

·       फसल लिइने खालका बालीबिरुवा र तिनका जातहरु (Harvested crop, livestock and its wild relatives) जस्तै खाद्यान्न बाली, वस्तुभाउ, जलप्राणी साथमा जगंली रुपमा थल र जलमा पाईने अन्य जीवहरु, जस्तै वनमा पाईने च्याउ, जडिबुटी आदि ।

·       फसल नलिईने प्रकारका जीवहरु (Non-harvested species in production ecosystem) जसबाट प्रत्यक्ष रुपमा नभई अप्रत्यक्ष रुपमा त्यसबाट प्राप्त हुने सेवाको उपभोग गरिन्छ। जस्तै परागसेचन गर्ने किरा÷पुतली÷चराहरु, माटोमा पाईने सुक्ष्म जीवहरु आदि ।

·       फसल नलिईने प्रकारका जीवहरु र तिनीहरुसगं सम्बन्धित पारस्थितिक प्रणाली, जस्तै खेतबारी, चरन÷खर्क, वनजगंल, जलमा पाईने प्रणाली। जसले वातावरण सन्तुलन राख्नुका साथै कृषि उत्पादन बृद्धिमा सहयोग गरेको हुन्छ ।

कृषिमा पाईने विविधता कृषिको विकास सगैं किसान द्धारा छनौट र व्यवस्थित गरिदैं आएका हुन् । यस्ता खालका विविधताहरुको अस्तित्व मानव जातिको संरक्षण र संम्बद्र्धन बिना संकटमा पर्न जान्छ । प्राचिन समयमा खेतीपातीको शुरुवात आज भन्दा कम्तीमा १०,००० वर्ष अगाडि भएको मानिन्छ । समयको विकास सगैं मान्छेले आफ्नो आवश्यकता अनुरुपका बाली र तिनका जातहरु छनौट, संरक्षण र सम्वर्दन गर्दै ढुङ्गे युगको कृषिलाई आधुनिकता सम्म ल्याई पु¥याएको छ । हाल कृषिमा प्रयोग भएका सम्पूर्ण बालीनाली र यिनका जाति–प्रजातिहरु सबै जगंली स्वरुपबाट सुधार गर्दै गर्दै अहिलेको अवस्थामा ल्याइएका हुन् । खेतीपातीको क्रममा सर्वप्रथम प्रयोगमा ल्याइएको बालीहरुमा गँहु, जौ, केराउ, मुसुरो आदि पर्दछन् भने धानको प्रयोग सर्वप्रथम चिन बाट ईसा पूर्व ८००० भएको पाइन्छ ।

नेपालमा कुल खेती योग्य जमिनको करिव २१ प्रतिशत जमिनमा कृषि कर्म गरिन्छ । नेपालका मुख्य बालीहरु धान, मकै, गँहु, कोदो, आलु, उँखु, जुट आदि हुन् जसमा धेरै विविधता पाउन सकिन्छ । नेपाल देश आफैंमा जैविक विविधतामा विश्वमै धनि मानिएको देश हो । यहाँ जैविक विविधताका कुल ६५०० प्रजातिहरु पाइन्छन् ।

 आवश्यकता र महत्व (Need & Importance)

जैविक विविधताको क्षेत्र जति फराकिलो छ, त्यति नै फराकिलो रुपमा यसको आवश्यकता र महत्वहरु छन् । यसर्थमा यसको महत्व फरक फरक ढंगबाट हेर्न÷बुझ्न सकिन्छ । जसमध्ये केहि तल उल्लेख गरिएको छ ।

सिधै प्रयोगमा आउने (Direct use value)

यस अन्तर्गत मानिसले आफ्नो आवश्यकता परिपूर्ति गर्नका लागि सोझै उपयोग गर्न सकिने वस्तु÷सेवाहरु पर्दछन् । खाद्यान्न बाली, जडिबुटी, वनपैदावारहरु आदि यसका उदाहरणहरु हुन् ।मानिसले आफ्नो दैनिक उपभोगका लागि प्रयोगमा ल्याउने वस्तुहरुलाई यस अन्तर्गत लिन सकिन्छ।

अप्रत्यक्ष रुपमा प्रयोगमा आउने (Indirect use value)

यस अन्तर्गत जैविक विविधताबाट अप्रत्यक्ष रुपमा प्राप्त हुने सेवा÷सुविधाहरु पर्दछन् । जसबाट मानिसका आवश्यकताहरुका साथै वातावरण सन्तुलनमा पनि सघाउ पुगेको हुन्छ ।परागशेचन क्रिया, माटोको पोषण चक्र, माटो संरक्षण, रोगकिराहरुको प्राकृतिक  निदान, जलवायु चक्र, अध्ययन अनुसन्धानको विषय, रितिरिवाज चालचलन, धार्मिक आस्था, सौन्दर्य तथा पर्यटनजस्ता विषयलाई जैविक विविधताको अप्रत्यक्ष महत्वका रुपमा लिन सकिन्छ । यसैगरी जलवायु परिवर्तनको असरलाई थेग्न सक्ने क्षमताको विकास, भु–क्षय रोकथाम, स्वच्छ हावा पानीको उपलब्धता, उर्वर भुमि र वातावरणीय फोहोरलाई स्थीरिकरण गर्न सघाउ पु¥याउने कुरामा पनि जैविक विविधताको योगदान उल्लेखनीय रहेको हुन्छ ।

तत्काल प्रयोगमा नआउने (Option or Bequest value)

यस अन्तर्गत भावी प्रयोजनमा ल्याउन सकिने, सन्ततिका लागि प्रयोगमा ल्याउन सकिने अथवा वातावरण सन्तुलनको हिसाबले आवश्यक पर्ने महत्वलाई बुझांउछ ।

 

जैविक विविधिता किन आवश्यक ?

जैविक विविधता नै कृषि विकासको आधारशिला हो । जैविक विविधता भनेपछि कृषि उत्पादनका लागि आवश्यक पर्ने बालीबिरुवाको आनुवांशिकता पर्दछ । जसबाट राम्रो गुण भएका बालीनालीको विकास गरिन्छ । यदि यस्ता गुण भएका जैविक विविधता हराएमा÷लोप भएमा बाली विकास÷सुधारका लागि आवश्यक पर्ने आधार पनि हराएर जान्छन् । बालीबिरुवामा रोग÷किरा प्रतिरोधात्मक क्षमता, प्रतिकुल हावापानी, माटो आदि सहन गर्ने क्षमता जस्ता गुणहरुको विकास÷सुधारका लागि जैविक विविधताले महत्वपूर्ण भुमिका खेलेको हुन्छ ।

जैविक विविधताको महत्वलाई खाद्य र पोषण सुरक्षाका दृष्टिले पनि हेर्न सकिन्छ । भिन्न भिन्न थरीका खानेकुराहरुको श्रोत भनेको जैविक विविधता नै हो । खाने कुरामा जति धेरै विविधता हुन्छ त्यति नै धेरै थरीका शरीरलाई चाहिने पोषण तत्वहरु प्राप्त हुन्छन् । फलस्वरुप मानिसको खाद्य तथा पोषण सम्बन्धि कमिलाई सुधारी खाद्य तथा पोषण सुरक्षा कायम गर्न सकिन्छ । नेपाल जस्तो देश जहां बर्षेनि कैयौं जनसंख्या कुपोषणको शिकार हुन्छन्, त्यसका लागि यो उत्तम विकल्प हुन सक्छ । यसका साथै विभिन्न रोगहरुको निदान र उपचारका लागि चाहिने जडिबुटी तथा औषधिका लागि चाहिने कच्चा पदार्थहरुको प्रमुख श्रोत भनेको जैविक विविधता नै हो । जसले मानिसको स्वास्थ्य जस्तो महत्वपूर्ण कुरालाई बचाइराख्न मद्दत गरेको हुन्छ ।

बालीबिरुवामा लाग्ने रोग÷किरा नियन्त्रण तथा व्यवस्थापन गर्नका लागि जैविक विविधता महत्वपूर्ण मानिन्छन् । प्रत्येक वर्ष हुने गरेको कृषि उत्पादन नोक्सानमा, रोग÷किराले उत्पादनको झण्डै एक तिहाई देखि आधा सम्म नोक्सान गरेको तथ्यहरु पाईन्छन् । बजारमा पाईने महगों विषादीको प्रयोगले एकातिर उत्पादन खर्च बढाउदै लगेको छ भने अर्कातिर मानव स्वास्थ्यमा प्रतिकुल प्रभाव पारिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा कम लागतमै बाली संरक्षणका लागि स्थानिय श्रोत साधन र उपलब्ध विविधताहरुको उचित प्रयोग गर्नु बुद्धिमत्ता हुन्छ । उदाहरणका लागि बाली व्यवस्थापनमा मिश्रित खेती अपनाउदारोग÷किरा व्यवस्थापन गर्न सकिनुका साथै उत्पादनमा पनि विविधिकरणता ल्याउन सकिन्छ । बाली उत्पादनमा विविधिकरणता अपनाउनाले रोग÷किराको प्राकृतिक शत्रुहरुको बृद्धि हुन गई रोग÷किरा व्यवस्थापनमा मद्दत मिल्नुका साथै परागसेचनमा सहयोग गर्ने जीवहरुको संख्यामा उल्लेखनीय बृद्धि हुन गई उत्पादन बढ्छ ।

कृषिमा प्रयोग हुने बालीबिरुवा, पशुपक्षीं, यिनका जातहरु त्यसबाट प्राप्त हुने उत्पादन विभिन्न कुराहरुमा निर्भर गर्दछ । जसमध्ये मानिसको नियन्त्रण भन्दा बाहिर रहेको कुरा हो मौसम तथा जलवायु । प्रतिकुल मौसमका असरले बर्षेनि थुप्रो मात्रामा कृषि उत्पादन नोक्सान भईरहेको छ । यस समस्यालाई समाधान गर्न बाली उत्पादनमा विविधिकरण, मौसम अनुसार उपयुक्त जातको छनौट, छिटो÷ढिलो पाक्ने जातको प्रयोग, सुख्खा, बढि पानी सहने खालका जातहरु लगाउनु बेश मानिन्छ । यहाँ उल्लेखित कुरा बाली विविधता प्रशस्तभएको अवस्थामा मात्र सम्भव हुने हुदां जैविक विविधता आवश्यक छ ।

जैविक विविधता मानिसको रितिरिवाज, मुल्य मान्यता, धर्म र संस्कृति जस्ता कुरासगं जोडिएको हुन्छ । आ–आफ्नो कला संस्कृति अनुरुप विभिन्न बालीबिरुवा र वस्तुभाउको सरंक्षणमा जोड दिइएको हुन्छ र त्यस्ता कुरामा उक्त जात–जाति, धर्म, संस्कृतिको मुल्य मान्यता झल्किएको हुन्छ । जस्तै≤ नेपालको चेपाङ समुदायमा प्रचलित चिउरीको (Butter tree) बोट, जुन उक्त समुदायको वैवाहिक कार्य सगं सम्बन्धित छ । यस उदाहरणमा उल्लेख भएको चिउरी सगं चेपाङ समुदायको संस्कृतिका साथ साथै चिउरीको आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय महत्व समेत जोडिएको छ । यसरी जैविक विविधताले मानिसको मुल्य मान्यतालाई झल्काउनका साथै कायम राख्नमा मद्दत गर्दछ ।

आर्थिक हिसाबका दृष्टिले जैविक विविधता पुजींको प्राकृतिक श्रोत हो र यसबाट प्राप्त हुने वस्तुलाई यसको ब्याजका रुपमा हेर्न सकिन्छ। नेपाल जस्तो देशका लागि उर्जाको प्रमुख श्रोत भनेको वनजंगल हो । यसैगरी खेतबारी र पशुपालनका लागि आवश्यक पर्ने घाँस, स्याउला, सोत्तर देखि लिएर विभिन्न औद्योगिक कच्चा पदार्थ, निर्माण समाग्री लगायतको राम्रो श्रोत भनेको वनजंगल नै हो । तसर्थ उद्योग धन्दाहरु स्थापना गरी रोजगारीका प्रशस्त बाटोहरु खोल्न सकिन्छ । साथै अन्य फाइदाहरुमा वातावरण सन्तुलन, जैविकताको संरक्षण, जल–जमिनको संरक्षण आदि पर्दछन् ।

विभिन्न अध्ययन अनुसन्धानहरुले बताए अनुसार जैविक विविधताको उपयोगितालाई सार–सक्षेंपमा निम्नानुसार लिन सकिन्छ ।

·       कृषि उत्पादन र उत्पादकत्व बढाई खाद्य–पोषण सुरक्षा तथा आर्थिक विकासका लागि

·       कृषि भुमिमा जनसंख्याको बढ्दो चापलाई मध्यनजर गरी सीमान्त, भिरालो जग्गा तथा वनजंगलमा स्वास्थ्य, वातावरणीय र आर्थिक दृष्टिले महत्वपूर्ण मानिएका बालीबिरुवा÷जडिबुटीको उत्पादनका लागि

·       बालीबिरुवाका रोग तथा किराहरुको प्राकृतिक तवरमा निदान तथा उपचारका लागि

·       भु–संरक्षण तथा माटोको उर्वराशक्ति बढाई स्वस्थ बाली उत्पादनका लागि

·       उत्पादन विविधकरण र आयआर्जनको श्रोतका लागि

·       कृषिमा हुने जोखिम न्यनिकरणका (रोगकिरा, जलवायु परिवर्तनको असर आदि) लागि

·       न्युन लागतमा उपलब्ध श्रोत र साधनको सहि सदुपयोग गरी पर्यावरण जोगाईराख्न

·       बाह्य उत्पादन सामाग्रीमा (External Inputs) भएको परनिर्भरता कम गर्न

·       मानिसको खाद्य–पोषण तथा आवश्यक औषधी–उपचार उपलब्ध गराउन

·       समग्रमा, प्राकृतिक श्रोत साधनको समुचित प्रयोग गरी, आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय अस्तित्व बचाईराख्न जैविक विविधता सदैव आवश्यक पर्दछ ।

 

समस्या र चुनौतीहरु (Constraint & Threat)

तर बढ्दो जनसंख्याको कृषि भुमिमा परेको चाप, कृषि योग्य भुमि आवासका लागि प्रयोगमा ल्याईनु, प्राकृतिक श्रोत साधनको जथावाभी प्रयोग, वन फडानी, डढेलो, अति चरन, रोग÷किरा जस्ता कारणहरुले जैविक विविधताको अस्तित्व सकंटमा पारेको छ । जैविक विविधता ह्रास आउनुका विभिन्न कारणहरु मध्ये जनसंख्या बृद्धि भएसगैं खानपान र अन्य आवश्यकतामा हुने जाने बृद्धिलाई व्यवस्थित गर्न उहि जमिनमा उन्नत तथा वर्णशंकर जातका बालीको सघन खेती अपनाईनु प्रमुख कारण हो भन्दा फरक नपर्ला । खाद्यान्नको चर्को माग पुरा गर्नकै लागि सघन खेतीमा एकल बाली प्रणाली अपनाइदा, स्थानिय स्तरका राम्रा गुण भएका जातहरु लोप भई गएका छन् र कतिपय लोपोन्मुख अवस्थामा छन् । हरित क्रान्ति पश्चात कृषिको विकासमा आधुनिक मेसिनरी, कृषि सामाग्री (रसायनिक मल, बिषादी) साथै वर्णशंकर विउको अत्याधिक प्रयोग गर्नाले महत्वपूर्ण गुण भएका स्थानिय जातहरु लोप भएर गएका छन् । जसको असरले बालीबिरुवामा रोगकिराको प्रकोप बढ्नु सगैं, नयां प्रकारका प्रतिरोधात्मक क्षमता बढि भएका रोगकिराहरु पनि देखा पर्दै गए । स्थानिय बालीका जातहरु जसमा रोगकिरा प्रतिरोधात्मक क्षमता हुनुका साथै जलवायु परिवर्तनको असर सगं जुध्न सक्ने गुण भएका जातहरु लोप भएमा नयां जातको बाली विकासमा समेत बाधा पर्न जान्छ ।

जनसंख्या बृद्धि संग–संगै मान्छेको आवश्यकतामा हुने बृद्धिलाई परिपूर्ति गर्न प्राकृतिक श्रोतहरुको दुरुपयोग संगै विनाश हुन जान्छ, फलस्वरुप वातावरणीय असन्तुलन हुन गई जैविक विविधताको अस्तित्व संकटमा पर्न जान्छ । जसको सिधा असर कृषिमा पर्दछ । विकसित देशहरुले यस्तो असर न्युनिकरणका लागि प्रविधि र पूजींको प्रयोग गरिने केहि हदसम्म प्राकृतिक श्रोतमा भएको कमिलाई प्रतिस्थापन गर्न सक्छन् तर नेपाल जस्तो मुलुकका लागि उक्त कुरा त्यति सम्भव देखिदैंन् ।

 जैविक विविधता नै कृषिको आधार शिला हो । हामीले प्रयोग गर्दै आएका विभिन्न बालीबिरुवा, पशुपक्षीं र तिनका जाति–प्रजातिहरु सबैको मुल÷श्रोत भनेको जैविक विविधिता नै हो । जैविक विविधता र कृषिको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको हुन्छ, यी दुईलाई एकअर्काको परिपूरक मान्न सकिन्छ । जैविक विविधता, कृषि विकासका लागि र कृषि, जैविक विविधताको संरक्षणका लागि महत्वपूर्ण रहेका छन् । कृषि उत्पादन र विकासलाई दिगो र स्थायी गराईराख्न जैविक विविधताको संरक्षण, संम्वद्र्धन र सदुपयोग अनिवार्य छ । जैविक विविधताको संरक्षण, संम्वद्र्धन र सदुपयोग मानिसद्धारा नै गरिने र जैविक विविधताले पनि मानिसलाई आवश्यकता अनुरुपका वस्तुहरु उपलब्ध गराउने हुनाले मान्छे र जैविक विविधताको सम्बन्ध अत्यान्तै प्रगाढ रहेको पुष्टि हुन्छ ।

जैविक विविधता संरक्षण, संम्वद्र्धनका निम्ति यस सम्बन्धि अध्ययन अनुसन्धान, निति, नियमको व्यवस्था र कार्यान्वयन साथै जनचेतनाका कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्न सकिन्छ । स्थानिय स्तरमा जैविक विविधता संरक्षणका लागि विविधताको अभिलेख राख्ने, सामुदायिक बीउ अथवा जीन बैंकको स्थापना गर्ने, सहभागितामुलक बाली प्रजनन र विकास सम्बन्धि कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरी राम्रा गुण भएका बालीहरुको सुधार र विकास गर्न सकिन्छ । यसै गरी कम महत्व दिइएका तर पोषण र आयआर्जनका दृष्टिले राम्रा मानिएका बालीहरुको प्रशोधन, ग्रेडिङ, प्याकिङ्ग द्धारा मुल्य अभिबृद्धि गरी प्रयोगमा ल्याउन सकेमा आयआर्जनको राम्रो श्रोत समेत हुनसक्छ । जैविक विविधता संरक्षण र संम्वद्र्धनमा सरकारी, गैह्र–सरकारी, स्थानिय जनसमुदाय सबैको ध्यान जानु जरुरी छ ।

सन्दर्भ सामाग्रीहरु (References)

ठाकुर, प्रदीप, २०७० । आधुनिक कृषि प्रविधि (तेस्रो संस्करण), मकालु प्रकाशन गृह, डिल्लीबजार, काठमाडौं ।

FAO, 1999. Agricultural biodiversity, Multifunctional Character of Agriculture and Land Conference, Background Paper 1. Maastricht, Netherlands.

FAO, 2004. “Building on Gender, Agrobiodiversity and Local Knowledge”, part of training manual. Gender and Development Service, Sustainable Development Department, Food and Agriculture Organization of the United Nations.

Jackson, L., Bawa, K., Pascual, U., and Perrings, C. 2005. Agrobiodiversity, A new science agenda for biodiversity in support of sustainable agroecosystems. DIVERSITAS, Report No. 4, pp. 40.

Kontoleon, A., Pascual, U., and Smale, M. 2009. Agrobiodiversity for economic development: what do we know? Routledge, Taylor and Francis Group, London and New York.

Perrings, C., Jackson, L., Bawa, L., Brussaard, l., Brush, S., Gavin, T., Papa, R., Pascual, U., and de Ruiter, P. 2006. Biodiversity in agricultural landscapes: saving natural capital without losing interest, Conservation Biology, 20(2): 263-264.

Pulami, R., and Paudel, D. 2004. Contribution of home gardens to livelihoods of Nepalese farmers.  In:  Gautam R, Sthapit B and Shrestha P (2004) Home gardens in Nepal (18-26).  [Proceedings of a national workshop], 6-7 August 2004, Pokhara, Nepal.

Vandermeer, J., and Perfecto, I. 1995. Breakfast of biodiversity: The truth about Rainforest Destruction. Oakland, CA: Food First Books.